250. ROCZNICA POWOŁANIA KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ

Komisja Edukacji Narodowej (KEN), właśc. Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca – centralny organ władzy oświatowej w Polsce, zależny tylko od króla i Sejmu, powołany w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 r. na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Komisja Edukacji Narodowej była zarazem pierwszą w Polsce jak i w całej Europie władzą oświatową o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej.^.

Geneza

Komisja została powołana głównie dlatego, że do 1773 roku edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane przez zakon jezuitów. Taki system edukacji nakierowany był przede wszystkim na kształcenie w zakresie teologii katolickiej przy pomocy łaciny, przy czym inne przedmioty były traktowane jako uboczne i podrzędne. System ten cechował swoisty konserwatyzm i nietolerancja wobec niekatolików, a jednocześnie oderwanie od realnych potrzeb edukacyjnych. W 1773 roku zakon jezuitów został rozwiązany przez papieżaKlemensa XIV, co w Polsce groziło upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.

Historia Komisji Edukacji Narodowej

Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773 r. Przejęła dawne majątki skasowanego zakonu jezuitów.

Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Ponadto w pierwszym składzie Komisji byli biskup płocki Michał Poniatowski oraz August Sułkowski i Antoni Józef Poniński.

Jednak od samego początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych „ekspertów” zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego, Grzegorza Piramowicza.

Dzięki osobistemu protektoratowi króla Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się utrudniać jej pracę, ograniczając środki finansowe^.

Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich.

Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe – do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilniei Krakowie.

W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki – wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim. Należy dodać, że język polski nie był osobnym przedmiotem nauczania – stał się nim dopiero dzięki pracom Komisji Edukacji Narodowej.

Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) – były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół – często byłych jezuitów.

Zapędy reformatorskie Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół – napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r.

Podsumowanie dokonań Komisji

• stworzenie od podstaw systemu szkół średnich, dokonanie zmian w szkolnictwie
• opracowanie nowych programów nauczaniaw duchu umiarkowanego oświecenia
• utworzenie seminariów skierowanych dla nauczycieli
• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych – w sumie wydano 30 podręczników, z czego 17 publikacji miało charakter podręczników, 6 książek pomocniczych, takich jak słowniki, wypisy oraz tablice logarytmiczne. Część z nich wydane po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka
• dokonywanie reformacji szkolnictwa
• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
• wprowadzenie m.in. historii ojczystej
• wprowadzenie elementów wychowania fizycznego
• zaczęto nauczać w języku polskim

Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia nowocześnie wykształconej młodzieży.

Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. – od Adama Mickiewiczapo Bolesława Prusa.